Фундаментам iдэалогii беларускага вызваленчага руху стала публiцыстыка Ф.Багушэвiча. У прадмове да зборнiка “Дудка беларуская”, iншых творах iм дадзена гiсторыка-фiласофскае i мастацкае асэнсаванне лёсу беларускага народа, падкрэслена пераемнасць багатых дзяржана-палiтычных i культурных традыцый Вялкага княства Лiтоскага з сучаснымi задачамi сацыяльнага i палiтычнага вызвалення i культурнага адраджэння беларускага народа.
На пачатку 90-х гадо XIX ст. у Маскве i Пецярбургу дзейнiчалi арганiзацы беларускага студэнцтва пад кiранiцтвам А.Гурыновiча, М. Абрамовiча i iнш. Вялiкую долю адыграла лтаратурна-грамадская дзейнасць К.Каганца, А.Абуховiча i iнш., краязнача-збiральнiцкая праца Б.Эпмах-Шыпiлы i г.д. Былi створаны Гурток моладзi польска-лiтоскай, беларускай i маларускай, Круг беларускай народнай прасветы i культуры, спробы выпуску нелегальнай газеты “Свабода”, заснавання Рэвалюцыйнай партыi Белай Русi. У 1902-1903 гг. на аснове гуртко В. Iваноскага, брато А. i I.Луцкевiча адбываецца палiтычная самаарганiзацыя беларускага нацыянальна-вызваленчага руху. Была створана Беларуская рэвалюцыйная грамада, якая некалькi пазней стала называцца Беларускай сацыялстычнай грамадой.
Глыбокiя якасныя змены адбылiся нацыянальным руху час рэвалюцы 1905-1907 гг. Са з'яленнем беларускамонага легальнага друку (“Наша доля”, “Наша Нiва”, пазней “Беларус”, “Лучынка” i iнш.), пашырэннем прафесiйных, грамадска-культурных аб'яднання i гуртко (Беларускi настанiцкi саюз, Гродзенскi гурток беларускай моладзi, Беларускi музычна-драматычны гурток i г.д.), заснаваннем выдавецкiх суполак, нацыянальных тэатральных калектыва узраслi розныя формы i кiрункi нацыянальнага руху. Пад уплывам “Нашай Нiвы”, рэдакцыя якой пасля паражэння рэвалюцы 1905-1907 гг. стала арганiзацыйным цэнтрам нацыянальнага руху, зарадзiся, найперш у каталiцкiм асяроддзi, беларускi нацыянальна-рэлiгiйны рух, што выявiся дзейнасцi святаро А.Астрамовiча, В. Гадлескага i iнш.
У 1913 г. у Вiцебскiм аддзяленнi Маскоскага археалагiчнага iнстытута А. Сапуно пача чытаць курс лекцый па гiсторыi Беларусi. В.Ластоскi 1910 г. выда першую навуковую працу на беларускай мове “Кароткая гiсторыя Беларусi”, дзе да канцэктуальнае выяленне нацыянальнай гiсторыi. У пачатку ХХ ст. цэласнае навуковае абгрунтаванне этнiчнай свядомасцi знайшло фундаментальнай працы Я. Карскага “Беларусы” (т.1-3, 1903-1922 гг.), даследаваннях М.Донар-Запольскага i iнш Нарысы гiсторыi Беларусi частка 2. М.П. Касцюк i iнш. -Мн., 1995..
Асэнсаванне агульнага гiстарычнага мiнулага, звязаннага з Вялiкiм княствам Лiтоскiм, спрыяла пашырэнню сярод часткi беларускай нацыянальнай iнтэлiгенцыi асаблiва час першай сусветнай вайны, iдэi стварэння беларуска-лтоскай дзяржанасцi. Акрамя таго, беларускi нацыянальны рух, таксама як i украiнскi, лiтоскi, пад уплывам польскага, ярэйскага, рускага сацыяльстычнага руха спрабава у мэтах перацягнення на свой бок сялянства аб'яднаць нацыянальныя i аграрна-рэвалюцыйныя задачы. Агульнарасiйскiя рэвалюцыйныя партыi нярэдка выступалi якасцi паспяховых канкурэнта нацыянальных арганiзацый, схiляючы да сябе многiх маладых прадстанiко iтэлектуальных асяродка.
Трэцяй стадыi беларускi нацыянальны рух, кал ён набывае больш масавы характар i рэальна стаяць мэты палiтычнай атаномii Беларусi, дасягае час першай сусветнай вайны. Сацыяльныя зрушэннi, выклiканыя ёй, аказалi значны плы на працэсы этнiчнай кансалiдацыi. Шматлiкiя бежанцкiя арганiзацыi адыгралi вялiкую ролю абуджэннi нацыянальнай свядомасцi. Цiкавасць да беларускага руху актывiзавалася сярод землеласнiка, вышэйшых чынонiка, афiцэра, кiранiцтва правасланай i каталiцкай цэрква на Беларусi. Узрос нацыянальны рух i на акупiраванай тэрыторыi Беларусi. У Вiльнi бы створаны Беларусi народны камiтэт, адчыняюцца беларускiя школы, настанiцкая семiнарыя Свiслачы i г.д.
Пасля рэвалюцыйных падзей 1917 г. як надзеннае пастала пытанне аб утварэннi беларускай дзяржанасцi. Яно знайшло падтрымку значнай часткi беларукага насельнiцтва i шлях рэалiзацыi абвяшчэннi спачатку Беларускай народнай рэспублiкi, а затым у больш пэным утварэннi БССР. Дарэчы, палiтыка “беларусiзацыi” 20-ых гадо, якая рэалiзовалася партыйным i савецкiм кiранiцтвам Савецкай беларусi, непаранальна паскорыла этна-культурныя працэсы i сцвердзiла пытанне аб iснаваннi беларускай нацыi як бяспрэчнае i незваротнае.
У канцы XIX -- пачатку ХХ ст. тэрмiн “Беларусь”, этнонiм “беларусы” замацоваецца за сёй этнiчнай тэрыторыяй беларуса i паступова выцясняе се iншыя агульныя для Беларусi назвы. Аднак гэты працэс бы супярэчлiвым i незавершаным. Саманазва беларуса не набыла у той час выразнага адзiнага агульнацыянальнага зместу. Поруч з ёй ужывалiся канфесiяналiзмы “рускiя” i “палякi”, адпаведна падзелу на правасланых i католiка, а частка насельнiцтва Беларусi называла сябе тутэйшымi. Яшчэ дастаткова часта жывася тэрмiн “лiтвiны”, асаблiва заходнiх раёнах Беларусi. У некаторых мясцовасцях iснавалi рэгiягальныя назвы, якiя адносiлiся да значных тэрыторый -- “паляшукi” для сяго Палесся, “пiнчукi”, “брашчане” -- для яго асобных частак. Тым не менш, адбылiся iстотныя зрухi этнiчнай самасвядомасцi беларуса. Паводле даных перапiсу 1897 г. аб роднай мове, 51,8 % агульнай колькасцi прадстанiко спадчыннага дваранства прызнавалi сябе беларусамi. З лiку асабiстых дваран (чынонiцтва) 25,9 % назвалi сваёй роднай мовай беларускую. Гэтыя лiчбы развейваюць стараданi мiф аб выключна польскiм i рускiм этнiчным складзе беларускага вышэйшага саслоя. Каля 20 % урачо i 21 % настанiка таксама лiчылi сваёй роднай мовай беларускую. Сялянства, пралетарыят i папралетарскiя слаi грамадства Беларусi складалiся пераважна з прадстанiко карэннага этнасу. Але адной са спецыфiчных рыс станалення беларускай нацыi з'ялялася тое, што каля 90 % яе прадстанiко пражывала сельскай мясцовасцi. Горад па этнiчнаму складу бы пераважна небеларускiм -- прыкладна 40-50% гарадскога i местачковага насельнiцтва скаладалi ярэ, што стала вынiкам iснавання рысы аседласцi ярэя i рэалiзацыi некаторых мер па змацненню рэжыму яе функцыянавання пасля пастання 1863 г. Каля 20 % гараджан былi рускiмi, беларусы сярод iх складалi 17, 1%. У другой палове XIX--XX стст. формай этнiчнай самасвядомасцi некаторай часткi гарадскога насельнiцтва, асаблiва ва сходняй Беларусi (правасланая iнтэлiгенця, чынонiкi, святары i iнш.) бы “западнорусизм”. У пачатку ХХ ст. ён ста iдэалогiяй вялiкадзяржана-чарнасоценскага руху, якi ве актыную барацьбу супраць беларускага нацыянальнага адараджэння Каспяровіч Г.І., Бялкоўская Н.Г. Асноўныя тэндэнцыі і асаблівасці этнадэмаграфічных працэсаў ў гарадах Беларусі // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. Навук. 2000. №2. С. 73-78..
Асноныя прынцыпы iдэалогii “западнорусизма” былi распрацаваны сярэдзiне XIX ст. I.Сямашкам, М.Каяловiчам, а таксама знайшлi адлюстраванне на старонках часопiса “Вестник Западной россии”, якi выдавася 60-70-я гг. мiнулага стагоддзя К.Гаворскiм. Зыходным пастулатам “западнорусизма” было сцвярджэнне, што беларусы з'яляюцца не самастойным этнасам, а заходнiм адгалiнаваннем рускага народа. Сярод прыхiльнiка гэтай iдэалогii вылучылiся дзве плынi: больш памярконая, лiберальная (М.Каяловiч, А.Пшчолка) i кансерватыная (К.Гаворскi). Прадстанiкi першай прызнавалi рэальнасць iснавання адметных этна-культурных рыс Беларусi, прызнавалi самакаштонасць беларускай культуры, магчымасць яе вывучэння для збагачэння вялiкарускай, але лiчылi справу фармiравання нацыянальнай супольнасцi як палiтычна шкодную. Лiбералы -- “западнорусы” зрабiлi шмат для даследавання нацыянальнай спадчыны беларуса i адным з першых зврянулi вагу радавых кола на тое, ято Беларусь насуперак дога панавашаму той час меракаванню не з'яляецца часткай Польшчы. Прыхiльнiкi кансерватынай плынi лiчылi этнiчныя асаблiвасцi беларуса лакальна-дыялектнымi i вынiкам польска-каталiцкай экспансii, вартым знiшчэння для адналення “рускага” характару краю.
Станаленне буржуазнага грамадства другой палове XIX ст мела Беларусi шэраг спецыфiчных рыс. Забаронена ярэям сялiцца па-за межамi гарадо i мястэчак, эканамiчная слабасць гарадо, немагчымасць знайсц iх працу для вялiкай колькасцi бяззямельных i малазямельных сялян, стрымлiванне разлажэння памешчыцкага землеладання адмона адбiлiся на станаленнi сацыяльнай структуры буржуазнага грамадства, дэфармавалi нацыянальны склад гарадскога насельнiцтва i канчатковым вынiку стрымлiвалi фармiраванне беларускай нацыi. Прычым беларуская нацыянальная буржуазiя знаходзiлася яшчэ на стадыi станалення i яляла сабой найбольш слабую праслойку мясцовай шматнацыянальнай буржуазii. Асноныя капiталы края знаходзiлiся руках польскiх i рускiх памешчыка, ярэйскiх купцо i прамыслоца. Беларуская аграрная буржуазiя, падзеленая па веравызнаннi на правасланых i католiка, да канца не свядомiла свайго нацыянальнага адзiнства i часта iндыферэнтна ставiлася да прая беларускага нацыянальнага руху. Наогул падзел беларускага этнасу на католiка i правасланых, што актына выкарыстовася мэтах адпаведна паланiзацыi i русiфiкацыi, таксама адмона адбiся на фармiраваннi беларускай нацыi Скарабагатаў В. Зайгралi спадчынныя куранты. Мн., 1998..
Слабасць нацыянальнай эканамiчнай элiты -- буржуазii i дваранства -- стала прычынай нешматлiкасцi i павольнага сталення нацыянальнай iнтэлiгенцыi. Элiта беларускага грамадства фактычна не дарасла да асэнсавання сваiх асобных да расiйскай рэчаiснасцi цi польскай iдэi дзяржана-палiтычных iдэала i, натуральна, не бачыла неабходнасцi iх абгрунтаваннi з боку iнтэлiгенцыi. Адна з асаблiвасця фармравання беларускай iнтэлiгенцыi -- гэта страта пераемнасцi памiж рознымi яе пакаленнямi з-за прычын перш за сё палiтычнага характару (рэпрэсii сувязi з актыным удзелам яе прадстанiко у вызваленчых патаннях, дзейнасц нелегальных арганiзацый i г.д.).
Адным з iстотных фактара станалення беларускай нацыi былi мiграцыйныя працэсы. Яны ахапiлi, перш за сё, сялянства. Гэта i сезонныя перамяшчэннi з мэтай знайсцi заработак, i больш сталая працоная дзейнасць на прамысловых прадпрыемствах цэнтральнай часткi Расii, шахтах i руднiках Данбаса, партах Рыгi Адэсы i г.д. У працэсе працонай дзейнасцi ажыццяляся пастаянны абмен этна-культурнай iнфармацыяй. У канцы XIX ст. за межамi кампактнага рассялення беларуса пражывала звыш 540 тыс. чалавек. Тут не улiчаны тыя, хто выеха для працы на прамысловыя i сельскагаспадарчыя прадпрыемствы Амерыкi, Заходняй Еропы i Астралii. У пецярбургу беларусы на мяжы XIX-ХХ ст. i пазней складалi найбуйшейшую групу iншаэтнiчнага насельнiцтва. Звыш 30 тыс. рабочых (без улку члена сямей) працавала на прадпрыемтсвах масквы i Адэсы. Уплывовай была знешняя мiграцыя Беларусь. Гэта былi чынонiкi, ваеннаслужачыя, памешчыкi, прадстанiкi вольных прафесiй i г.д. У канцы XIX ст. яны скаладалi больш 2 % насельнiцтва i былi выхадцамi пераважна з цэнтральных губерня Расii, прыбалтык, Украiны.
Складванню нацыi аб'ектына садзейнiчала стварэнне адзiнага эканамiчнага рэгiёну межах этнегенетычных працэса. Пашырэнне гандлёва-эканамiчных сувязя памiж рознымi часткамi Беларусi дазволiла прадстанiкам карэннай нацыянальнасцi лепш самасведамляюць сваю этнiчную агульнасць. Паскарэнне тэмпа эканамiчнага развiцця, пашырэнне капiталiстычнага прадпрымальнiцтва прамысловасцi, пераарыентацыя памешчацкiх гаспадарак на рынак, павелiчэнне бессаслонага землеладання, развiццё гандлю i шляхо зносiн, iнтэнсiнае чыгуначнае буданiцтва спрыялi стварэнню на тэрыторыi Беларусi адзiнага эканамiчнага рэгiёну i станаленню беларускай нацыi. Аднак апошнi стрымлiвася агульным кiрункам палiтыкi рада.
Пасля падалення пастання 1863 г. царызм канчаткова пазбавiся iлюзiй наконт польскiх культурна-палiтычных уплыва на тэрыторыi Беларусi i перайшо на шлях iнтэнсiнай русiфiкацыi. Асноныя прынцыпы гэтай палiтыкi на новым этапе былi закладзены 1863-1865 гг. вiленскiм генерал-губернатарам М.М. Мураёвым, з якiм звязана жорсткае падаленне пастання 1863 г. Стваралася сацыяльная база новай палiтыкi -- пашыралася расiйскае землеласнiцтва, продаж зямлi на льготных умовах запрошаным на службу беларускiя губернi расiйскiм чынонiкам. Спрыяльнай глебай для русiфiкацыi афiцыйных колах лiчылася таксама шматлiкае беларускае правасланае сялянства. У сявязi з гэтым становiцца зразумелым стрымлiванне эмiграцыi сялянства Беларусi другой палове XIX ст. у Сiбiр i за межы Расiйскай iмперыi пошуках зямлi i працы, а таксама абмежаваннi набыццi зямлi асобамi польскай i ярэйскай нацыянальнасця. Школа цалкам была пераведзена на рускую мову навучання. Вышэйшыя навучальныя установы i беларускамоны друк адсутнiчалi. Выкарыстанне беларускай мовы не дапускалася нi школе, нi дзяржаных установах, нi друку, за выключэннем толькi этнаграфiчных публiкацый. прычым i настанiк, i правасланы святар, i дзяржаны чынонiк, i афiцыйная газета настойлiва i паслядона даказвалi беларусам, што яны -- рускiя i не маюць нiякiх адрознення, акрамя лакальна-дыялектных. Адпаведным чынам пiсалася i беларуская гiсторыя.
З пачатку XIX ст. адбываецца станаленне новай беларускай лiтаратурнай мовы. Асаблiвасцю гэтага працэсу была адсутнасць пераемнасц яе з пiсьмовай старабеларускай мовай i складванне на народна-гутарковай аснове. Гэты працэс бы больш працяглым, чым у сербскага, харвацкага, славенскага, украiнскага народа. Фармiраванне лiтаратурнай мовы гэты час адбывалася пераважна жанрах мастацкай лiтаратуры i публiцыстыкi. Пiсьменнiкi арыентавалiся на свае родныя гаворкi. Гэта не дазваляла развiваць усебакова яе слонiк, у якiм, акрамя сло, звязаных з паняццямi штодзённага побыту, iншыя пласты лексiкi былi развiты слаба. Не далi жаданых вынiка i спробы скласцi граматыку i правапiс беларускай мовы, якiя пачалi рабiцца з сярэдзiны XIX ст. Граматыкi П.Шпiлескага 1846 г. i К. Нядзвецкага 1854 г. засталiся у рукапiсах. У 1862 г. у Варшаве мiнскi маршалак А.Аскерка выда беларускi лемантар (буквар). Першай друкаванай кнiгай на новай беларускай мове была кнiга рэлiгiйнага зместу “Кароткi збор хрысцiянскай навукi” (Вiльня, 1835). Пры друкаваннi беларускiх выдання выкарыстовалася пераважна лацiнка. Гэтай графiкай былi надрукаваны творы В.Дунiна-Марцiнкевiча, Ф.Багушэвiча, газета “Мужыцкая прада”, гутарка “Дзядзька Антон ... ” i iнш. У канцы XIX ст. лацiнку паступова пачала выцясняць кiрылiца. пасля вядзення закона аб свабодзе друку 1905 г. i з'ялення беларускiх легальных выдання, асаблiва “Нашай нiвы”, фармiраванне лiтаратурнай мовы, выпрацока яе навуковай тэрмiналогii пайшлi хучэй. Гэтаму садзейнiчала i выданне фундаментальнай працы Я. Карскага “Беларусы” (т.1-3, 1903-1922), артыкула М. Донар-Запольскага i iнш. У 1908-1910 гг. былi спробы стварэння прыватных беларускiх школ Лыч Л.М. Беларуская нацыя i мова. Мн., 1994..
З працэсам фармiравання беларускай нацыi звязана развiццё культуры Беларусi, яго характар i накiрунак. Беларуская плынь у прафесiйнай культуры Беларусi зрасла ад эпiзадычных з'я першай палове XIX ст. да заважнага, шматграннай струменю на пачатку ХХ ст. Беларускi этнiчны i культурна-нацыянальны працэсы развiвалiся непарына, у цесным узаемадзеяннi.
Беларускiя гiсторыкi, этнографы i канцы ХХ ст. яшчэ спрачаюцца аб характары, ступенi завершанасцi працэса станалення беларускай нацыi, выказваюць часам прынцыповыя сумненнi, але пакiдаюць па-за вагай дэталёвы i сур'ёзны аналiз азначанага працэса. Аднак застаецца аксiёмай, што пачатку ХХ ст. ступень этнiчнай кансалiдацыi, узровень развiцця нацыянальнай самасвядосмасцi, нацыянальна-культурнага руху беларуса, фармiраванне адзiнага эканамiчнага рэгiёну Беларусi са сваiмi адметнымi рысамi выйшла на якасна новы зровень, якi прынцыпова адрознiваецца ад папярэднiх этапа станалення беларускай этнiчнай супольнасцi. Такiм чынам, усё гэта дае падставы меркаваць, што у пачатку ХХ ст. беларусы сталi маладой нацыяй, поруч з лiтоцамi, украiнцамi, латышамi i iнш.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Беларусы: У 8 т. Т.3. Гісторыя этналагічнага вывучэння. Мн., 1999.
2. Каспяровіч Г.І., Бялкоўская Н.Г. Асноўныя тэндэнцыі і асаблівасці этнадэмаграфічных працэсаў ў гарадах Беларусі // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. Навук. 2000. №2. С. 73-78.
3. Каханоўскі Г.А. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі ў XVI - XIX ст. Мн., 1984.
4. Скарабагатаў В. Зайгралi спадчынныя куранты. Мн., 1998.
5. Хрестоматия по истории Белоруссии. С древнейших времен до 1917 г. Мн., 1977.
6. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 2. XIX- XX стагоддзі: Курс лекцый / П. І. Брыгадзін. - Мн.: РІВШ БДУ, 2002.
7. Нарысы гiсторыi Беларусi частка 2. М.П. Касцюк i iнш. -Мн., 1995.
8. Лыч Л.М. Беларуская нацыя i мова. Мн., 1994.
Страницы: 1, 2
