Беларускi дзяржаўны унiверсiтэт
Гістарычны факультэт
Кафедра гiсторыi Беларусi старажытнага часу i сярэднiх вякоў
Рэферат па тэма:
Асаблівасці фарміравання беларускай нацыi
Мiнск, 2007
Ерапейскiя краiны XIX ст. iстотна закранулi працэсы этнiчнай эмансiпацыi народа, росту нацыянальных руха. Гэтыя працэсы былi вынiкам i адначасова часткай тых эканамiчных, сацыяльных, палiтычных i культурных мадэрнiзацыйных зруха, лiку прыкмет сацыяльнай мабiлiзацыi адносiлiся вызваленне сялян, iндустрыялiзацыя i урбанiзацыя, пашырэнне пiсьменства i развiццё школьнай адукацыi i друку. Аднак узаемасувязь абазначаных працэса не была чыста механiчнай. Тут павiнны прымацца разлiк характарыстыкi пануючай палiтычнай сiстэмы, у прыватнасцi ступень цэнтралiзацыi лады i зровень палiтычнага i культурнага прыгнёту, а таксама знешнiя плывы.
Беларускi этнас прайшо складаны шлях да станалення нацыi сучаснага тыпу. Супярэчлiвасць гэтага шляху, ваганне працэса развiцця этнiчнай свядомасцi i нацыянальнай культуры памiж заходняй i сходняй цывiлiзацыямi абсцяжарвала вызначэнне маладой нацыянальнай iнтэлiгенцыяй свайго месца, гiстарычных абрыса нацыянальнай iдэi i вогуле самавызначэнне беларускай нацыi. Аб'ектына працэс яе фармiравання XIX -- пачатку ХХ стст. вызначася асаблiвасцямi i характарам сацыяльна-эканамiчнай мадэрнiзацы краiны, запаволенасцю працэса мабiлiзацыi сацыяльнай структуры грамадства, i вынiкамi палiтыкi расiйскага рада Беларусi, традыцыйным рысам нацыянальна-культурнага развцця недастатковымi тэмпамi пашырэння пiсьменнасцi, монай i канфесiйнай блiзкасцю да рускiх, што змацняла асiмiлятыныя працэсы нш. Праз шэраг складаных этапа у сваёй эвалюцы этнагенез беларусаў у XIX ст., асаблва яго апошня дзесяцгоддз на пачатку ХХ ст., значна паскорыся выйша на стадыю фармравання нацы. У савецкай беларускай этнаграфнай навуцы, станаленне наянасць нацый дог час звязвалася з прысутнасцю наступных рыс: агульнасць тэрыторыi i эканамiчнага жыцця, супольныя расы нацыянальнага характару, самасвядомасцi, культуры i лiтаратурнай мовы Беларусы: У 8 т. Т.3. Гісторыя этналагічнага вывучэння. Мн., 1999..
Тэрыторыя фармiравання беларусасй нацыi кладвалася асноным у межы пяцi губерня: Вiленскай, Вiцебскай, гродзенскай, магiлёскай i мiнскай. Атлас 1864 г. А.Ф. Рыцiхiна i складзеная iм “Этнаграфiчная карта Ерапейскай Расii” (1825 г.) аркэслiвала тэрыторыю рассляення беларуса: на захадзе ад сувалак i Беластока далей па рэках Нара, Ясельда, прыпяць да яе падзення Днепр, на понач i сход паночней Вiльнi, далей на Свянцяны, Люцын, Вялiкiя лукi на захад ад Вязьмы i Мглiна, далей па Дняпру да вусця Прыпяцi. Я.Ф. Карскi, М.В.Донар-Запольскi, члены Маскоскай Дыялекталагiчнай камiсii на аснове этналiнгвiстычных прыкмет пашыралi этнiчную тэрыторыю беларуса на правабярэжжа Прыпяцi, а на сходзе -- да Ржэва i Бранска.
Галоным арэалам кансалiдацы беларускай нацыi былi цэнтральная i паночна-заходняя часткi Беларусi, што вызначалiся як эканамiчна, сацыяльна i палiтычна найбольш развiты рэгён Беларусi. Тут бы найвышэйшы працэнт пiсьменнага насельнiцтва (да 70 % у 1913 г. сярод мужчын) i пражывала каля 70 % карэспандэнта газеты “Наша Нiва”. Марудна этна-кансалiдацыйны працэс адбывася паночна-усходняй i сходняй частках Беларусi. Значнай доля беларуса была (паводле даных перапiсу 1897 г. аб роднай мове) у Велiжскiм (87,5 %), Невельскiм (84,0 %), Себежскiм (47, 1%), паветах Вiцебскай губернi, Красненскiм (90,0 %) павеце Смаленскай губернi, Суражскiм (каля 70%) павеце Чарнiгаскай губернi i некаторых iншых, што знаходзяцца па-за межамi тэрыторыi сучаснай беларускай дзяржавы. На прасторы апошняй удзельная вага прадстанiко карэннай нацыяльнасцi перавышала 73% Лыч Л.М. Беларуская нацыя i мова. Мн., 1994..
Адным з паказчыка i фактара сталення нацыi з'яляецца пашырэнне i рост уплыву грамадстве нацыянальна-культурнага руху. Беларускi рух, паводле аднаго вобразнага паранання, узраста памiж спрэчкамi расiйскiх i польскiх шавiнiста за iдэалагiчна-культурнае i эканамiчнае панаванне на тэрыторыi краю. Гэтыя спрэчкi абудзiлi пачынальнiка беларускай нацыянальнай iдэалогii пытанне: а хто такiя беларусы?
На думку чэшскага гiсторыка Мiраслава Хроха, развiццё большасцi ерапейскiх нацыянальных руха праходзiць тры фазы. На першай з iх абуджаецца цiкавасць адносна невялiкай групы адукаваных людзей да мовы, гiсторыi i фальклору пэнай этнiчнай групы. Наступная фаза звязана з правядзеннем нацыянальнай агiтацыi, калi група патрыёта ставiць мэту пашырэння нацыянальнай свядомасцi больш шырокiя слаi насельнiцтва, мабiлiзацыi гэтага насельнiцтва i яго iнтэргацыi этнiчную супольнасць. Калi гэта мэта дасягнута, нацыянальны рух уступае трэцюю фазу -- масавага руху, у якiм большая частка грамадства ахоплена iдэямi нацыянальнай самасвядомасцi i iмкнецца да палiтычнай атаном Нарысы гiсторыi Беларусi частка 2. М.П. Касцюк i iнш. -Мн., 1995..
Наступленне азначаных трох фаз адбывалася неранамерна i неадначасова. Нацыянальныя рухi народы Расiйскай iмперы ахапiлi некалькi пазней, чым астатнюю Еропу.
Беларуса у XIX -- пачатку ХХ ст. можна пэнай меры аднесцi да лiку маладых нацый, якiя мелi непанацэнную сацыяльную структуру, у якой звычайна адсутнiчалi ласныя элiты, а нярэдка i сярэднiя гарадскiя слаi. “Маладыя” нацыi мiнулым цi нiколi не сфармiровалi ласныя палiтычная структуры, цi iх традыцыi сярэдневяковай дзяржанасцi былi разбураны напачатку новага часу. “Маладыя” нацыя былi “сялянскiмi” народамi, часта не мелi сваёй лiтаратурнай мовы i высокай культуры. Акрамя беларуса Расiйскай iмперыi да гэтай катэгорыi этнiчных груп адносiлiся краiнцы, лiтоцы, эстонцы, латышы i iнш. У сапраднасцi нельга вылучыць iдэальны тып “старой” цi “маладой” нацыi, есць мноства змешаных i пераходных форма, з захаваннем астатка уласных элiт i высокаразвiтых культур.
Беларусы выйшлi на першую фазу сваёй нацыянальнай эмансiпацыi пачатку XIX ст., поруч з украiнцамi i лiтоцамi i апярэдзiшы напачатку фiна, эстонца i латышо. Вытокi гэтай фактычна культурна-асветнiцкай на сваёй сутнасцi стадыi можна шукаць канцы XVIII ст., у краёвым, беларускiм па сваёй сутнасцi, патрыятызме часткi шляхты i магната Вялiкага княства Лiтоскага. У пачатку XIX ст. яшчэ цяжка было явiць , i гэта выглядала маларэальным, што праз стагоддзе будуць дзейнiчаць беларускiя нацыянальныя палiтычныя партыi i стаяць пытанне аб стварэннi беларускай дзяржанасцi. На гэтым этапе iнтэлектуальнае жыццё Беларусi развiвалася пераважна пад уплывам польскай культуры. Цэнтрам яго, як i Лiтве выступа Вiленскi унiверсiтет. У асяроддзi яго выкладчыка i студэнта 1810-х -- пачатку 1820-ых гадо пачалi з'яляцца парасткi iдэй будучага беларускага нацыянальнага адраджэння. Прафесары Вiленскага унiверсiтэта М.Баброскi, I.Данiловiч паклалi пачатак збiрання i вывучэння помнiка беларускага пiсьменства XVI - XVII стст. Для iх i блiзкiх да iх па светапогляду вiленскiх iнтэлiгента зразумелымi i папулярнымi былi iдэi адналення Вялiкага княства Лiтоскага i дзяржанасцi беларускай мовы. Яны садзейнiчалi абуджэнню цiкавасцi да гiсторыi, культуры, вуснай народнай творчасцi беларуса студэнта-сябро таварыства фiламата i фiларэта, перш за сё, Я.Чачота, Т.Зана i iнш. Беларуская iнтэлегенцыя таго часу фармiравалiся пераважна з выхадца з духавентва i збяднелай шляхты Каспяровіч Г.І., Бялкоўская Н.Г. Асноўныя тэндэнцыі і асаблівасці этнадэмаграфічных працэсаў ў гарадах Беларусі // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. Навук. 2000. №2. С. 73-78..
10 снежня 1831 г. у Парыжы было створана “Таварыства лiтоскае i рускiх зямель”, у склад якога ваходзiлi А.Мiцкевiч, I.Дамейка. Мэтай таварыства было вывучэнне мiнушчыны i гаспадаркi Беларусi, Лiтвы i Валынi, дэмаманстрацыя сусветнай супольнасцi, што насельнiцтва былога Вялiкага княства Лiтоскага застаецца “адным з народа Еропы...”. У сярэдзiне XIX ст. адчувальным становiцца плы беларускай лiберальнай думкi, прадсталенай гурткамi А.Кiркора у Вiльнi, В.Дунiна-Марцiнкевiча мiнску, А.Вярыгi-Дарэскага Вцебску. Асобныя творы на беларускай мове гэты час стварылi Я.Чачот, Я.Баршчэскi, А.Рыпiнскi, У.Сыракомля. Беларуская мова стала аснонай для творчасцi В.Дунiна -Марцiнкевiча. Творчасць i погляды гэтага кола iнтэлiгенцыi не зажды мелi акрэслены нацыянальны змест, але аб'ектына садзейнiчалi развiццю нацыянальнай культуры i свядомасцi.
Сярод дэмакратычнай iнтэлiгенцыi 60-я гг. XIX ст. сфармiравалася адносна невялiкая група, для якой абсалютна зразумелым было яленне, што Беларусь мае се мовы для самастойнага развiцця. Лiдэрам гэтай групы бы К.Калiноскi, якi скосна выказа iдэю аб самастойнасцi Беларуска- Лiтоскай рэспублiкi. Першыя спробы нацыянальнай агiтацыi былi вельмi эфiмернымi i кароткачасовымi. Расiйская рэпрэсiная палiтыка, выразна аформленая пасля падалення пастання 1863 г., значна запаволiла нацыянальную культурна-асветнiцкую дзейнасць, фармiраванне палiтычных сiл i арганiзацый. Гэты фактар побач з адносна невысокiмi тэмпамi сацыяльна-эканамiчнай мадэрнiзацыi Беларусi, ста прычынай больш позняга пераходу да наступнай фазы нацыянальнай эмансiпацыi, звязанай з палiтычнай агiтацыяй.
Станаленне беларускай iнтэлiгенцыi было шчыльна звязана з узнiкненнем i развiццём нацыянальнага руху. Вялiкае значэнне для абуджэння нацыянальнай самасвядомасцi мела дзейнасць шматлiкiх збiральнiка i даследчыка фальклору, лiнгвiста, гiсторыка, этнографа. У другой палове XIX - пачатку ХХ стст. з'явiлiся грунтоныя працы I. насовiча, М. Нiкiфароскага, Е. Раманава. Я.Карскага, М. Донар-Запольскага i iнш., з выданнем якiх пачынаецца развiццё навуковага беларусазнаства. Стадыя нацыянальнай агiтацыi, звязаная з пашырэннем нацыянальнай свядомасцi больш шырокiя слаi насельнiцтва, пачынаецца 80-ых гадах XIX ст., найперш з дзейнасцi народнiцкай сацыяльна-рэвалюцыйнай агранiзацыi “Гоман” i выдання аднаiменнага гектаграфiчнага часопiса (1884 г.), арганiзацый у Пецярбурзе, Маскве. У публiкацыях на старонках “Гомана” (“Лiсты аб Беларусi”, “Пасланне да земляко-беларуса”) дадзена тэарэтычнае абгрунтаванне самастойнасцi, асобнасцi беларускага этнасу, асэнсаванне складанасцi гiстарычнага шляху i цяжкасцi яго нацыянальнай кансалiдацыi. гоманацы сцвярджалi самастойныя задачы беларускага нацыянальнага руху i iдэю свабоднага федэратынага пагаднэння Беларусi i iншымi народамi дэмакратызаванай Расii, а таксама вылучылi задачы перад iнтэлiгенцыяй па пашырэннi нацыянальнай самасвядомасцi. Дачыненне да выдання “Гомана” мелi студэнты-ураджэнцы Беларусi А.Марчанка, Х.Ратнер i iнш Каханоўскі Г.А. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі ў XVI - XIX ст. Мн., 1984..
Страницы: 1, 2
